Καρτέλα-μητρώο προσφυγικών οικισμών στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη
(συντάκτριες: Άννα Λάμπρου - Αλεξάνδρα Μούργου)
Το φυσικό περιβάλλον στον Αγ. Ιωάννη Ρέντη:
Η περιοχή του Αγ. Ιωάννη Ρέντη αποτελεί τμήμα του δέλτα των ποταμών Ιλισού, Κηφισού και των παραποτάμων τους, που εκβάλλουν στην περιοχή του Ν. Φαλήρου. Στα διάφορα τοπωνύμια της περιοχής αποτυπώνεται η διαμόρφωση του τοπίου. Η ύπαρξη άφθονου νερού οδήγησε στην εκτεταμένη καλλιέργεια κηπευτικών στην περιοχή.[1]
Η οικιστική δομή της περιοχής τέλη 19ου - αρχές 20ου αι - Ο εποικισμός της περιοχής (19ος - αρχές 20ου αι.):
Κατά τις αρχές του 19ου αι, πριν την ανακήρυξη της Αθήνας ως πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, στην περιοχή υπήρχαν μεμονωμένες κατοικίες αγροτών για τις εποχιακές καλλιέργειες, πράγμα που συνηθιζόταν σε αγροτικές περιοχές κοντά στα αστικά κέντρα. Με την ίδρυση του Νεοελληνικού Κράτους κατοικήθηκε από αυτόχθονες και επήλυδες, οι οποίοι ασχολούνταν επίσης με την εκτροφή ζώων, τη σιδηρουργεία και την πηλοπλαστεία. Περιοχή απομακρυσμένη από το αστικό κέντρο, συνέχισε για χρόνια να διατηρεί τον αγροτικό χαρακτήρα της, ανάμεσα στην αναπτυσσόμενη βιομηχανική περιοχή Ρουφ - Πειραιώς και τη μεγαλοαστικού χαρακτήρα παραλία του Νέου Φαλήρου. Το τοπίο της διαμορφωνόταν από τα απέραντα ελαιόδεντρα και τους λαχανόκηπους, ενώ σε χάρτες της ευρύτερης περιοχής εμφανίζονται ήδη από το 1875 (Κάουπερτ) ορισμένες μεμονωμένες βιομηχανικές μονάδες (χαρτοβιομηχανία Βαρουξάκη, μία υφαντουργία στη δυτική ακτή και δύο τουβλοποιεία στην ενδοχώρα της παραλίας).[2]
Στις αρχές του 20ου αιώνα, προτάθηκε να μεταφερθούν στην περιοχή οι βιομηχανικές μονάδες του Πειραιά, προκειμένου να αναπτυχθεί ελεύθερα η πόλη· σχέδιο που στην πορεία εγκαταλείφθηκε. Μέχρι το 1912, η περιοχή περιγράφεται ως "μικρός εξοχικός συνοικισμός, σε απόσταση μιας ώρας από την Αθήνα και σαρανταπέντε λεπτών από τον Πειραιά (μεθ' ομωνύμου ναού και αρκετά ευθαλών φυτειών)".[3] Η περιοχή του Αγ. Ιωάννη Ρέντη, διαιρείτο από τον Κηφισό στο τμήμα που ανήκε στην Αθήνα (ανατολικά) και στον Πειραιά (δυτικά). Ο αριθμός των κατοίκων την εποχή αυτή εκτιμάται γύρω στους 300-350. Από το 1850 μέχρι το 1932 ο Ρέντης αποτελούσε βασική πηγή υδροδότησης του Πειραιά.[4]
Ο Μεσοπόλεμος
Τη δεκαετία του 1920, η περιοχή απαριθμεί 1457 κατοίκους, 572 από τους οποίους είναι κάτοικοι της περιοχής που ανήκει στον Πειραιά και οι υπόλοιποι στο Δήμο Αθηνών. Το 1925 αναγνωρίζεται ως ενιαία κοινότητα, και ως δήμος το 1946. Στα πλαίσια της ιδιότυπης νησιωτικής εξόδου[5], από το 1850 και μέχρι το 1930 η περιοχή εποικίστηκε από νησιώτες (κυρίως Νάξιους, Αιγινήτες, Ανδριώτες, Χιώτες και Κρητικούς). Τα πρώτα δείγματα της αυθαίρετης δόμησης κάνουν την εμφάνισή τους στις αδόμητες κι εκτός σχεδίου πόλεως εκτάσεις του Ρέντη [6].
Η έλευση των προσφύγων κατά τη δεκαετία του 1920 με αποκορύφωμα τους πληθυσμούς που ήρθαν από το 1922 μέχρι το 1928[7], είχε σαν αποτέλεσμα έναν βίαιο πολεοδομικό και κοινωνικό μετασχηματισμό στα αστικά κέντρα της χώρας[8]. Παρατηρώντας το μεσοπολεμικό χάρτη της περιοχής, μπορεί κανείς να διακρίνει την ανάπτυξη της περιφέρειας της Αθήνας. Οι προσφυγικοί συνοικισμοί απλώνονται στις βουνοπλαγιές της Αττικής: Κορυδαλλό, Νίκαια και Αιγάλεω. Τα Καμίνια επεκτείνονται, η Καλλιθέα, ο Ταύρος, το Μοσχάτο κι η Νέα Σμύρνη αναπτύσσονται.[9]
Το 1935 πραγματοποιείται το πρώτο εγκεκριμένο σχέδιο πόλης για την περιοχή, που περιλαμβάνει τμήματα εκατέρωθεν των σιδηροδρομικών εγκαταστάσεων, τον προσφυγικό οικισμό του Απόλλωνα και το κέντρο του Αγίου Ιωάννη Ρέντη. Πρόκειται για 50 οικοδομικά τετράγωνα σε ένα υποτυπώδες ιπποδάμειο σύστημα με δύο κεντρικές πλατείες, μία εκ των οποίων η πλατεία του Αγίου Ι. Ρέντη. Ως όρια, ορίζονται στα ανατολικά η κοίτη του Κηφισού, δυτικά τα όρια του Απόλλωνα, νότια η οδός Πειραιώς και βόρεια οι σιδηροδρομικές γραμμές. Ουσιαστικά, στην περιοχή διατηρείται χαμηλή δόμηση μέχρι και τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, ενώ μετά το 1950 και δέχεται φορτίσεις από διάφορες δραστηριότητες και χρήσεις που αναπτύσσονται περιφερειακά της. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η έντονη βιομηχανική δραστηριότητα κατά μήκος της οδού Πειραιώς (1835-1836) και των Σιδηροδρομικών γραμμών (ΣΠΑΠ 1884, ΣΕΚ 1904, ΗΕΜ 1869). Μετά το 1922, παρατηρείται η σταδιακή εγκατάσταση όλο και περισσότερων μικρών και μεγάλων βιομηχανικών μονάδων. Η κοινότητα περιελάμβανε επίσης δύο εγκεκριμένες βιομηχανικές ζώνες: η πρώτη είχε όριο την οδό Πειραιώς, η δεύτερη περιλάμβανε τον οικισμό του Απόλλωνα και την περιοχή από το Αμαξοστάσιο των σιδηροδρόμων και προς τα νότια. [10]
Η περιοχή του Ρέντη κατά το Μεσοπόλεμο, εξακολουθεί να είναι αραιοκατοικημένη: ανάμεσα στα περιβόλια και τον ελαιώνα διακρίνονται οι προσφυγικοί πυρήνες Σταματάκη, Απόλλωνα και της κεντρικής πλατείας (προσφυγικές πολυκατοικίες βόρεια από το ναό του Αγίου Ιωάννη). Σε γενικές γραμμές ο αγροτικός χαρακτήρας της περιοχής διατηρείται μέχρι και τα μεταπολεμικά χρόνια. Το 1929 ο Σ. Λελούδας προτείνει σε χάρτη χρήσεων γης τον εξής χωροταξικό διαχωρισμό: το "άστυ" (κέντρο Αθήνας), το επίνειο (Πειραιάς, Κερατσίνι, Νίκαια, Κορυδαλλός) την γεωργική περιοχή (Ελαιώνας- Ρέντης), την παραλιακή ζώνη αναψυχής (ανατολικά του Μοσχάτου), την στρατιωτική περιοχή (Σκαραμαγκά, Δαφνί, Χαϊδάρι), την ορεινή περιοχή (Τουρκοβούνια, Ψυχικό, Χαλάνδρι). Οι συνδέσεις με τις γύρω περιοχές πραγματοποιούνταν από δύο γραμμές που διέρχονταν από την περιφέρεια του Ρέντη, η μία συνέδεε μέσω της Θηβών τον Πειραιά με το Αιγάλεω και η άλλη την Αθήνα με τον Πειραιά μέσω της οδού Πειραιώς. Μεταπολεμικά δημιουργήθηκαν και δύο γραμμές για τη σύνδεση Ρέντη Πειραιά και Ρέντη Αθήνας. [11]
Λόγω του εξοχικού του χαρακτήρα, ο Ρέντης αποτελούσε εκδρομικό ορμητήριο των γύρω εργατικών και λαϊκών συνοικιών, σε αντίθεση με τις περιοχές Νέου Φαλήρου και Μοσχάτου όπου αποτελούσαν περιοχές αναψυχής της μεγαλοαστικής τάξης. Οι κυβερνήσεις του Μεσοπολέμου επιβάλουν τη μεταφορά του εορτασμού της πρωτομαγιάς από το κέντρο των πόλεων της Αθήνας και του Πειραιά στις εξοχές του Ρέντη. Είναι χαρακτηριστική η πρόταση του Morgenthau, επικεφαλής της Ε.Α.Π. όπου στη χωροταξική μελέτη που είχε πραγματοποιήσει για την περιοχή μεταξύ Αθήνας και Πειραιά, αναδείκνυε τον εξαιρετικό πλούτο του υδροβιότοπου κατά μήκος των ακτών του ποταμού Κηφισού. [12]
Ο αγροτικός χαρακτήρας της περιοχής αποτελεί σημαντικό στοιχείο της κοινωνικής ζωής που αναπτύσσεται. Τα κηπευτικά που παράγονται στο Ρέντη τροφοδοτούν τις λαχαναγορές του Πειραιά και των Αθηνών. Η ζωή και η δραστηριότητα των πλανόδιων μανάβηδων και λαχαναγορητών του Ρέντη αποτυπώθηκε σε διάφορα λαϊκά αστικά τραγούδια.[13] Οι κάτοικοι της περιοχής του Ρέντη διασκέδαζαν στα λαϊκά κέντρα των γύρω συνοικιών όπου άνθιζε το ρεμπέτικο τραγούδι. Ενδεικτικά αναφέρουμε τη "Φαληριώτισσα" του Παπαϊωάννου στο Φάληρο και το "Μπαρ Μάρκος" του Βαμβακάρη στα Άσπρα Χώματα. Φημισμένο ήταν το κακόφημο "Ρώσικο Μπαρ" στα όρια του δήμου Ρέντη με την Κοκκινιά.
Οι προσφυγικοί συνοικισμοί στην περιοχή του Ρέντη
Το προσφυγικό στοιχείο ήταν έκδηλο τόσο στις γύρω περιοχές (Κοκκινιά, Κερατσίνι, Κορυδαλλός, Ταύρος, Περιστέρι) όσο και στον ίδιο το Ρέντη, που αποτελείται κυρίως από μικρούς προσφυγικούς θύλακες. Ωστόσο, την περίοδο του έντονου εποικισμού από πρόσφυγες, δε θεωρήθηκε σκόπιμο να απαλλοτριωθεί για κατοίκιση η γη στο σύνολό της, μιας και ήταν υψηλής αγροτικής παραγωγικότητας. Συνεπώς δε συναντάμε στην περιοχή μαζική κατοίκιση του προσφυγικού στοιχείου, όπως συνέβη σε διάφορες όμορες συνοικίες (Κοκκινιά, Ταύρος, Σφαγεία, Χαρακόπου). Το 1920 ο Ρέντης αριθμούσε 1437 κατοίκους, ενώ το 1928 ο πληθυσμός του διπλασιάστηκε, λόγω της εγκατάστασης προσφύγων από τη Μικρά Ασία και τη Ρουμανία. Όσοι από αυτούς δεν απορροφήθηκαν στη γεωργική παραγωγή, εργάστηκαν στις γειτονικές βιομηχανίες. [14]
Μεσοπολεμικοί προσφυγικοί συνοικισμοί:
1. Πλατεία Αγίου Ιωάννη: Ο κεντρικότερος -ίσως- προσφυγικός συνοικισμός του Ρέντη, που αναπτύσσεται δίπλα στο ναό του Αγίου Ιωάννη της κεντρικής πλατείας. Καταλαμβάνει ένα οικοδομικό τετράγωνο κι αποτελείται από τέσσερις μεγάλες και τρεις μικρές διώροφες πέτρινες κατοικίες οι οποίες χτίστηκαν μεταξύ 1934 και 1939 από το Υπουργείο Πρόνοιας, μετά τη διάλυση της Ε.Α.Π. Αποτελούν σημείο αναφοράς για την περιοχή.[15]
2. Συνοικισμός Απόλλωνα: Βρίσκεται μεταξύ Πειραιώς (στο ύψος του εργοστασίου ΕΛΑΪΣ) και αμαξοστασίου. Ο συνοικισμός αυτός αποτελείται από 12 οικοδομικά τετράγωνα (5 μεγάλα και 7 μικρά). Τα γήπεδα παραχωρήθηκαν σε πρόσφυγες προκειμένου να χτίσουν οι ίδιοι τα σπίτια τους, με την μέθοδο της αυτοστέγασης. Σε κάθε οικοδομικό τετράγωνο υπήρχαν πεζόδρομοι 2 μέτρων που επέτρεπαν την κίνηση στο εσωτερικό του τετραγώνου. Λόγω του ιδιαίτερα περιορισμένου χώρου που παρείχαν οι κατοικίες στο εσωτερικό, οι κάτοικοι επέκτειναν τον οικιστικό χώρο στην αυλή τους, με προσθήκες[16]. Η περιοχή πυκνοκατοικήθηκε σε μεγάλο βαθμό, γεγονός που είχε σαν αποτέλεσμα το να αποκτήσει ο συνοικισμός αυτός μια σχετική αυτοτέλεια και κοινωνική ζωή. [17]
3. Κτήμα Σταματάκη: Βρίσκεται δυτικά του Κηφισού, στο ύψος της σημερινής λεωφόρου Γεωργ. Παπανδρέου. Πρόκειται για δύο επιμήκη οικοδομικά τετράγωνα που χωρίστηκαν σε συνολικά 56 γήπεδα και στα οποία χτίστηκαν 28 διπλοκατοικίες. Όπως περιγράφεται από τον Κανετάκη, κ.α.[18] "κάθε οικίσκος είχε διαστάσεις 10χ10 μ. κι ήταν χωρισμένος στη μέση με πέτρινο τοίχο. Το σύνολο καλυπτόταν από τετράγωνη τετράριχτη στέγη, η οποία στηριζόταν στον κεντρικό διαχωριστικό τοίχο και στους τέσσερις πλευρικούς. Το κάθε μισό του κτιρίου είχε μια είσοδο - χολ, κουζίνα/τραπεζαρία από τη μία κι υπνοδωμάτιο από την άλλη". Διέμεναν τουλάχιστον 56 οικογένειες προσφύγων. Λόγω της πυκνής κατοίκησής του -σε αντιδιαστολή με την αραιή τριγύρω κατοίκιση- απέκτησε κεντρικό χαρακτήρα για γηγενείς και πρόσφυγες όχι μόνο του ίδιου του συνοικισμού, αλλά και γειτονικών.[19] Οι κάτοικοι κατάγονταν κυρίως από τα Αλάτσατα, το Αϊβαλί, τη Μάκρη και τον Πόντο.
Μεταπολεμικά οικιστικά συγκροτήματα
1. Οικισμός οδών Θεσσαλονίκης και Θηβών[20]: Πρόκειται για πολυκατοικίες, των οποίων την κατασκευή ανέλαβε το Υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας. Στον οικισμό αυτόν εγκαταστάθηκαν κυρίως πρόσφυγες από τη Ρουμανία[21].
2. Κληροδότημα Γκιουλμπεκιάν - πολυκατοικίες Ο.Η.Ε.: Πολυκατοικίες που κτίστηκαν από τον Ο.Η.Ε. για να στεγάσουν Αρμένιους πρόσφυγες. Βρίσκονται στην οδό Θεσσαλονίκης. [22]
3. Συγκροτήματα Ο.Ε.Κ.: Πρόκειται για συγκροτήματα που κτίστηκαν μετά το 1960, σε διάφορα σημεία της περιοχής. Αποτελούνται από τετραώροφες πολυκατοικίες ίδιου τύπου διατεταγμένες σε "κατά στίχους" δόμηση. (εργατικές κατοικίες Αγίας Άννης, εργατικές κατοικίες Θεσσαλονίκης, πολυκατοικίες Α.Ο.Ε.Κ. 222, εργατικά συγκροτήματα κεντρικής πλατείας κ.α.)[23]
Η κατοχή
Λόγω του αγροτικού χαρακτήρα της, η περιοχή δεν αποτελούσε επίκεντρο των γεγονότων κατά την περίοδο της Κατοχής και των Δεκεμβριανών, συγκριτικά με τις γύρω εργατικές και προσφυγικές συνοικίες (Κοκκινιά, Πειραιάς, Καλλιθέα, Χαροκόπου). Αντίθετα, αποτελούσε κυρίως χώρο διέλευσης για τις γύρω περιοχές. Οι εργατικές και προσφυγικές περιοχές και τροφοδότησαν σε μεγάλο βαθμό την αντιστασιακή δράση. Ρεντιακοί πυρήνες της Αντίστασης δραστηριοποιήθηκαν στην ευρύτερη περιοχή του Πειραιά. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην περιοχή οι εργάτες απασχολούνταν στους αγρούς (αγρεργάτες) και στις κοντινές βιομηχανίες. [24]
Μεταπολεμική περίοδος
Κατά την περίοδο αυτή, ιδιαίτερα μετά το 1960, αυτό που χαρακτηρίζει την περιοχή είναι η εγκατάλειψη του αγροτικού και γεωργικού χαρακτήρα της. Σταδιακά μεταβάλλονται οι χρήσεις γης: εμφανίζονται όλο και περισσότερες νέες βιομηχανικές εγκαταστάσεις και, μετά το 1973, αποθήκες και πρακτορεία μεταφορών.[25] Κομβικής σημασίας είναι η χωροθέτηση της κεντρικής λαχαναγοράς στου Ρέντη το 1960. Σημαντικές βιομηχανικές μονάδες στην ευρύτερη περιοχή είναι: ΡΟΛ-ΟΜΟ (ΒΙΑΝΥΛ), ΦΟΥΛΓΚΟΡ, Μαραγκόπουλου, ΕΛΑΪΣ, ΧΡΩΠΕΙ, ΑΝΤΕΛΚΟ, Μινέρβα, Ψυγεία Όλυμπος, Εργοστάσιο Παραγωγή Ηλεκτρικού Ρεύματος ΗΕΜ, Μπισκότα Παπαδοπούλου, ζυθοποιείο ΦΙΞ[26]. Αξίζει να σημειώσουμε την παρουσία μικρότερων μονάδων όπως υφαντουργεία, οινοποιεία και κεραμοποιεία. Μέσα στα όρια του δήμου υπάρχει το Εργοστάσιο- Αμαξοστάσιο των ΣΕΚ και ΣΠΑΠ καθώς επίσης και αρκετές βιομηχανικές μονάδες (ΒΙΕΝΕΞ, ΕΛΒΙΕΛΑ, βυρσοδεψία κ.λπ.).
Όπως αναφέραμε προηγουμένως, ο Ρέντης μετά τη μικρασιατική καταστροφή απαριθμούσε 3.289 κατοίκους. Μέχρι το 1940 είχε φτάσει τους 4.183. Κατά την περίοδο 1945-1953, τέσσερις νέοι μικροί συνοικισμοί συγκροτούνται στην περιοχή της Αγίας Άννας (Μώρου, Ξηρουχάκη, Κωτσέλη και Παπαγιανοπούλου). Η πρώτη μεταπολεμική απογραφή το 1951 κατέγραψε 5.375 κατοίκους και το 1961 11.204 κατοίκους. Η αύξηση του πληθυσμού ήταν αποτέλεσμα της έντονης αστικοποίησης και της εσωτερικής μετανάστευσης. Το 1971 η περιοχή φτάνει τους 19.560 κατοίκους.[27]
1967 - 1974
Σχετικά με την πολεοδομική εξέλιξη του Ρέντη, είναι αξιοσημείωτο ότι η οικοδόμηση της προκύπτει από "έξω προς τα μέσα", λόγω των φορτίσεων που δέχεται από τις πυκνοκατοικημένες γύρω περιοχές και τις βιομηχανικές δραστηριότητες. Οι βασικοί λόγοι που ενθάρρυναν την ανάπτυξη βιομηχανικών δραστηριοτήτων στην περιοχή σχετίζονται αφενός με την εγγύτητά της στο λιμάνι του Πειραιά και σε εργατικούς συνοικισμούς που τροφοδοτούσαν με εργαζόμενους τα εργοστάσια, αφετέρου με τις ιδιαιτερότητες του φυσικού της τοπίου (χαμηλό υψόμετρο, υπόγεια ύδατα, πεδινό τοπίο). Τα χρόνια αυτά, εξαφανίζεται εντελώς ο εξοχικός- αγροτικός χαρακτήρας της περιοχής του Ρέντη. Το 1975 εκδίδεται υπουργική απόφαση που απαγορεύει οποιαδήποτε κτηνοτροφική δραστηριότητα σε όλο το Λεκανοπέδιο, "με το πρόσχημα της δημόσιας υγείας"[28].
Βιβλιογραφία
Αναλυτή, Β., 2006, "Από την προσφυγική κατοικία του χθες στη φοιτητική κατοικία του σήμερα, Αγ. Ιωάννης, Ρέντη", Διπλωματική Εργασία, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχ. ΕΜΠ
Αναλυτή, Β., 2006, "Πολεοδομική εξέλιξη και κοινωνική κατοικία στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη", Διπλωματική Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχ. ΕΜΠ
Βασιλείου, Ι., Η λαϊκή κατοικία, Αθήνα, 1944
Γ.Σ.Ε.Ε., 2000, Γεια σου περήφανη και αθάνατη εργατιά. Μια διαδρομή στο κοινωνικό εργατικό τραγούδι, Αρχείο Ιστορίας Συνδικάτων, Αθήνα
Κανετάκης, Γ., Μπενέκη, Ε., Σαρηγιάννης, Γ., 2002, Άγιος Ιωάννης Ρέντη, η ιστορική και πολεοδομική του εξέλιξη, εκδ. Δήμου Αγ. Ιωάννη Ρέντη, Αθήνα
Κωστής, Κ. 2015, (ζ' έκδοση - 2013 α' έκδοση), Τα κακομαθημένα παιδιά της ιστορίας, Η διαμόρφωση του Νεοελληνικού Κράτους 18ος-21ος αιώνας, ΠΟΛΙΣ, Αθήνα
Λάμπρου Α., Μπαλαμπανίδης Δ., 2011, «Πέρα (και) μέσα από το δίπολο δημόσιο/ιδιωτικό. Πλατεία Αγίου Ιωάννη Ρέντη», στο Πρακτικά Συνεδρίου: Δημόσιος χώρος... αναζητείται, 20-22 Οκτωβρίου 2011, Ολύμπιον, Θεσσαλονίκη, ΤΕΕ / Τμήμα Κεντρικής Μακεδονίας, σελ. Α5.
Λεοντίδου, Λ., 2001 (β' έκδοση), Πόλεις της Σιωπής, εργατικός εποικισμός της Αθήνας και του Πειραιά 1909-1940, Αθήνα, εκδ. Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ
Σαρηγιάννης, Γ., 2000, Αθήνα 1830-2000, Συμμετρία, Αθήνα
Αρχεία πολυμέσων (μουσικής)
[1] Κανετάκης, Γ., Μπενέκη, Ε., Σαρηγιάννης, Γ., 2002, Άγιος Ιωάννης Ρέντη, η ιστορική και πολεοδομική του εξέλιξη, εκδ. Δήμου Αγ. Ιωάννη Ρέντη, Αθήνα.
[2] ό.π.
[3] Κανετάκης, Γ., Μπενέκη, Ε., Σαρηγιάννης, Γ., 2002, σελ 41.
[4] Κανετάκης, Γ., Μπενέκη, Ε., Σαρηγιάννης, Γ., 2002.
[5] Λεοντίδου, Λ., 2001 (β' έκδοση), Πόλεις της Σιωπής, εργατικός εποικισμός της Αθήνας και του Πειραιά 1909-1940, Αθήνα, εκδ. Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ.
[6] Αναλυτή, Β., 2006, "Πολεοδομική εξέλιξη και κοινωνική κατοικία στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη", Διπλωματική Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχ. ΕΜΠ.
[7] Κωστής, Κ. 2015, (ζ' έκδοση - 2013 α' έκδοση), Τα κακομαθημένα παιδιά της ιστορίας, Η διαμόρφωση του Νεοελληνικού Κράτους 18ος-21ος αιώνας, ΠΟΛΙΣ, Αθήνα.
[8] Λεοντίδου, Λ., 2001.
[9] Κανετάκης, Γ., Μπενέκη, Ε., Σαρηγιάννης, Γ., 2002.
[10] ό.π.
[11] ό.π.
[12] ό.π.
[13] Γ.Σ.Ε.Ε., 2000, Γεια σου περήφανη και αθάνατη εργατιά. Μια διαδρομή στο κοινωνικό εργατικό τραγούδι, Αρχείο Ιστορίας Συνδικάτων, Αθήνα
[14] Κανετάκης, Γ., Μπενέκη, Ε., Σαρηγιάννης, Γ., 2002.
[15] Βασιλείου, Ι., Η λαϊκή κατοικία, Αθήνα, 1944.
[16] Αναλυτή, Β., 2006.
[17] Κανετάκης, Γ., Μπενέκη, Ε., Σαρηγιάννης, Γ., 2002.
[18] Κανετάκης, Γ., Μπενέκη, Ε., Σαρηγιάννης, Γ., 2002, σελ 68.
[19] Κανετάκης, Γ., Μπενέκη, Ε., Σαρηγιάννης, Γ., 2002.
[20] Αναλυτή, Β., 2006.
[21] Αναλυτή, Β., 2006, "Από την προσφυγική κατοικία του χθες στη φοιτητική κατοικία του σήμερα, Αγ. Ιωάννης, Ρέντη", Διπλωματική Εργασία, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχ. ΕΜΠ.
[22] Κανετάκης, Γ., Μπενέκη, Ε., Σαρηγιάννης, Γ., 2002.
[23] Λάμπρου Α., Μπαλαμπανίδης Δ., 2011, «Πέρα (και) μέσα από το δίπολο δημόσιο/ιδιωτικό. Πλατεία Αγίου Ιωάννη Ρέντη», στο Πρακτικά Συνεδρίου: Δημόσιος χώρος... αναζητείται, 20-22 Οκτωβρίου 2011, Ολύμπιον, Θεσσαλονίκη, ΤΕΕ / Τμήμα Κεντρικής Μακεδονίας, σελ. Α5.
[24] Κανετάκης, Γ., Μπενέκη, Ε., Σαρηγιάννης, Γ., 2002.
[25] ό.π.
[26] Σαρηγιάννης, Γ., 2000, Αθήνα 1830-2000, Συμμετρία, Αθήνα.
[27] Κανετάκης, Γ., Μπενέκη, Ε., Σαρηγιάννης, Γ., 2002.
[28] Κανετάκης, Γ., Μπενέκη, Ε., Σαρηγιάννης, Γ., 2002, σελ 130.
Προς τους εκδότες είμαι ο εγγονός του ιδιοκτήτη του ρωσικού μπάρ που αναφέρετε πιο πάνω.Θα ήθελα να με ενημερώσετε γιατί κακόφημο; αλλιώς μου τα έχουν μεταφέρει εμένα.
ReplyDelete