Αποτίμηση δράσης "Προφορική Ιστορία και ιστορικές περιηγήσεις" (Ιούλιος-Νοέμβριος 2017)

Στο διάστημα από 1 Μαρτίου έως 31 Μαΐου 2017 πραγματοποιήθηκε ο εισαγωγικός κύκλος επιμορφωτικών σεμιναρίων στους δήμους του Πειραιά, που είχε ως στόχο μια πρώτη γνωριμία των πολιτών με τα γνωστικά πεδία της προφορικής ιστορίας και της τοπικής ιστορίας σε θεωρητικό και μεθοδολογικό επίπεδο. Παράλληλα οι συμμετέχοντες στα σεμινάρια είχαν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με την προσφυγική ιστορία της ευρύτερης περιοχής του Πειραιά και τα έως τώρα πορίσματα της ιστορικής έρευνας σε σχέση με την προσφυγική εγκατάσταση, τη συγκρότηση των πόλεων και των συνοικισμών και τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις που την σημάδεψαν, τα σημαντικά γεγονότα αλλά και την εξέλιξη της περιοχής στον χρόνο και στον χώρο, σε όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα.

 Ο εισαγωγικός αυτός κύκλος αποτέλεσε ένα σύνολο τριών εβδομαδιαίων τρίωρων σεμιναρίων που πραγματοποιήθηκαν σε κάθε δήμο (Νίκαια-Αγ. Ιωάννη Ρέντη, Κερατσίνι-Δραπετσώνα και Πειραιάς) με τον συντονισμό των συνεργατών του ερευνητικού προγράμματος Μάνου Αυγερίδη και Ελένης Κυραμαργιού και τη συμμετοχή σημαντικών επιστημόνων και ερευνητών στα εν λόγω πεδία. Για την υλοποίηση των σεμιναρίων αναγκαία και καθοριστική ήταν η συνδρομή των δημοτικών αρχών και των υπηρεσιακών φορέων των δήμων. Η συμμετοχή των πολιτών και στους τρεις δήμους ήταν εξαιρετικά ικανοποιητική –αφενός σε όγκο και αφετέρου σε επίπεδο συζήτησης, προτάσεων και ιδεών– επιτρέποντας τόσο την επιτυχή ολοκλήρωση των σεμιναρίων όσο και την εκπλήρωση ενός κεντρικού στόχου του προγράμματος: τη δημιουργία ομάδων προφορικής ιστορίας, οι οποίες αποτελούνται από τους ίδιους τους πολίτες των δήμων. Οι συμμετέχοντες στις ομάδες θα πραγματοποιήσουν προφορικές συνεντεύξεις και θα αναζητήσουν αρχειακό και φωτογραφικό υλικό που διαθέτουν οι πληροφορητές τους με σκοπό τη συγκρότηση ενός εύχρηστου και προσβάσιμου οπτικοακουστικού αρχείου της ιστορίας της προσφυγικής εγκατάστασης και ζωής στις γειτονιές του Πειραιά.

Άλλωστε, το ερευνητικό πρόγραμμα, με τη δημιουργική ενεργοποίηση του δυναμικού της κάθε πόλης μέσα από το πρόγραμμα προφορικής ιστορίας επιδιώκει να κινητοποιήσει τους πολίτες να ενδιαφερθούν για το χώρο που ζουν και το παρελθόν τους. Μέσα από αυτήν τη διαδικασία που έχει ήδη ξεκινήσει, η κάθε πόλη και η κάθε γειτονιά γίνεται ένα εργαστήριο τοπικής ιστορίας, όπου οι συμμετέχοντες θα απευθύνονται στις οικογένειές τους, αναζητώντας τα νήματα με το παρελθόν με στόχο την ανασύσταση της ιστορίας των οικογενειών τους και των γειτονιών όπου ζουν. Η ιστορία της κάθε γειτονιάς θα συναρμολογηθεί σαν ένα παζλ από εικόνες και ιστορίες που θα προσφέρει ο καθένας και η καθεμία σε αυτό.

Οι Ομάδες Προφορικής Ιστορίας, λοιπόν, έχουν ήδη δημιουργηθεί και στους τρεις δήμους και έχουν ξεκινήσει τις συναντήσεις και τη δραστηριότητά τους με τη συνδρομή και το συντονισμό του Μ. Αυγερίδη και της Ε. Κυραμαργιού. Στη συνέχεια, παρουσιάζονται αναλυτικότερα τα πεπραγμένα του ερευνητικού προγράμματος σε κάθε έναν δήμο ξεχωριστά.

Η συμμετοχή και το ενδιαφέρον των κατοίκων της Νίκαιας, του Αγίου Ιωάννη Ρέντη, της Δραπετσώνας, του Κερατσινίου και του Πειραιά ξεπέρασαν τις αρχικές προσδοκίες της ερευνητικής ομάδας. Κατά τη διάρκεια των τριών κύκλων των σεμιναρίων προφορικής ιστορίας δημιουργήθηκε ένα πολύ γόνιμο περιβάλλον διαλόγου και ανταλλαγής ιστορικών στοιχείων και πληροφοριών, όπου οι συμμετέχοντες βομβάρδιζαν με ερωτήσεις και διευκρινιστικές απορίες τους ομιλητές αλλά κυρίως ήταν οι ίδιοι ιδιαίτερα θετικοί και ανοιχτοί να μοιραστούν τις γνώσεις τους και τις αναμνήσεις του από τις ιστορίες που είχαν ακούσει από τις οικογένειές τους ή τους γειτονιές τους. Η ανταπόκριση αυτή αποτυπώθηκε και στη συμμετοχή στις ομάδες που συγκροτήθηκαν αλλά και στην διάθεση και την αφοσίωση που έχουν επιδείξει μέχρι στιγμής.

Όλο αυτό το διάστημα η ερευνητική ομάδα του ΕΙΕ είναι σε διαρκή επικοινωνία με τους συμμετέχοντες στα σεμινάρια, τους προτείνει βιβλιογραφία και αρχειακές ή δευτερογενείς πηγές που χρειάζεται να μελετήσουν ώστε να είναι προετοιμασμένοι για τις συνεντεύξεις τους και οργανώνει με τον καθένα και την καθεμία ξεχωριστά τον οδηγό της συνέντευξης που θα ακολουθήσουν. Το ενδιαφέρον αυτό των συμμετεχόντων έχει ξεπεράσει τις αρχικές προσδοκίες αλλά και τον αρχικό σχεδιασμό της ομάδας. Παρόλα αυτά αποφασίστηκε ότι τη συγκεκριμένη στιγμή και για τους ερευνητικούς σκοπούς του προγράμματος ότι είναι σημαντικό να υπάρξει μεγαλύτερη εστίαση και μέριμνα στο θέμα της προετοιμασίας των ομάδων και της άμεσης επαφής των ερευνητών με τα μέλη των ομάδων. Από την μέχρι τώρα λειτουργία των ομάδων οι ερευνητές του προγράμματος έχουν έρθει σε επαφή με πρώην και νυν κατοίκους των περιοχών αυτών και έχουν εντοπίσει στοιχεία, πληροφορίες και τεκμήρια για μικρές προσφυγικές γειτονιές που δεν γνώριζαν ότι υπήρχαν εντός της περιοχής μελέτης του ερευνητικού έργου. Πιθανότατα στο τέλος της τρίτης φάσης του ερευνητικού έργου θα είμαστε σε θέση να παρουσιάσουμε αναλυτικότερα το θέμα αυτό ιστοριογραφικά και χαρτογραφικά, αν και οι πρώτες διαφορές είδη αποτυπώνονται στον χάρτη του παραρτήματος.

Στο διάστημα από 1 Ιουλίου έως 30 Νοεμβρίου 2017 οι Ομάδες Προφορικής Ιστορίας που συγκροτήθηκαν μετά την διεξαγωγή των εισαγωγικών επιμορφωτικών σεμιναρίων προφορικής και τοπικής ιστορίας στους τρεις δήμους του Πειραιά, της Νίκαιας-Αγ. Ιωάννη Ρέντη και του Κερατσινίου-Δραπετσώνας συνέχισαν τις μηνιαίες εκπαιδευτικές συναντήσεις τους και την λειτουργία τους. Στόχος της παρούσας δράσης είναι η δημιουργία ενός οπτικοακουστικού αρχείου προφορικών μαρτυριών, το οποίο θα παραχωρηθεί στις δημοτικές βιβλιοθήκες κάθε δήμου και θα είναι προσβάσιμο στο μέλλον σε ερευνητές και κάθε ενδιαφερόμενο πολίτη. Βασική επιδίωξη της ερευνητικής ομάδας είναι η εμπλοκή του τοπικού πληθυσμού σε αυτήν την διαδικασία: η δημιουργία, δηλαδή, ενός ζωντανού και ανοιχτού αρχείου σχετικού με την προσφυγική ιστορία της κάθε πόλης από τους πολίτες της, για τους πολίτες της∙ επιπλέον, η δημιουργία ενός σημαντικού ερευνητικού εργαλείου που μπορεί να αποκαλύψει πτυχές της προσφυγικής εγκατάστασης και ζωής, οι οποίες δεν περιλαμβάνονται στα αρχεία, στη βιβλιογραφία και στις υπόλοιπες πηγές του ερευνητή (καθημερινές πρακτικές, συναισθήματα, τρόπο σκέψης, διαπροσωπικές και διακοινοτικές σχέσεις, τρόπο αντίληψης του παρελθόντος και διαμόρφωσης ταυτοτήτων κ.ά.).

            Η συγκρότηση ενός τέτοιου αρχείου προϋποθέτει τη γνώση και εφαρμογή των σύγχρονων πρακτικών της προφορικής ιστορίας, τόσο στο επίπεδο της συνέντευξης, όσο και της οργάνωσης και αρχειοθέτησής τους. Για παράδειγμα, μια συλλογή προφορικών μαρτυριών για να είναι λειτουργική και αξιόπιστη πρέπει να περιλαμβάνει μια σύντομη περιγραφή και έναν συνοπτικό πίνακα στον οποίον αναγράφονται οι βασικές πληροφορίες σχετικά με τους συντελεστές της κάθε συνέντευξης, η χρονική διάρκεια, τα μέσα αποθήκευσης, οι ειδικοί όροι χρήσης και τα συνοδευτικά υλικά. Κάθε φάκελος συνέντευξης θα περιλαμβάνει το αρχικό ηχητικό ή βιντεοσκοπημένο αρχείο, μια σύντομη περίληψη, ένα δελτίο πληροφορητή και το παραχωρητήριο με το οποίο ο πληροφορητής παρέδωσε τη συνέντευξή του στο Αρχείο, ενδεχομένως με περιοριστικούς όρους όσον αφορά τη χρήση του. Επιπλέον, σε πολλούς φακέλους συνεντεύξεων μπορεί να υπάρχουν συνοδευτικά τεκμήρια (φωτογραφίες, ψηφιοποιημένο αρχειακό υλικό κ.ά.).

            Ένα μέρος των συναντήσεων εργασίας που πραγματοποιούνται με τις τρεις ομάδες προφορικής ιστορίας σε μηνιαία βάση, αφορά την εκπαίδευση των εθελοντών με τις παραπάνω πρακτικές, καθώς και τη συνεργασία των ερευνητών με τους εθελοντές για την παροχή κάθε αναγκαίας βοήθειας και την επίλυση προβλημάτων που προκύπτουν στη διάρκεια της υλοποίησης των επιμέρους project.

Ένα δεύτερο κομμάτι των συναντήσεων έχει να κάνει με την διαρκή θεωρητική και πρακτική εξοικείωση των συμμετεχόντων στην διεξαγωγή προφορικών συνεντεύξεων, την παρακολούθηση και τη συζήτηση πάνω στις υλοποιημένες συνεντεύξεις τόσο όσον αφορά το περιεχόμενο όσο και τη μορφή τους, την επισήμανση αδυναμιών και την αναζήτηση λύσεων, καθώς και τις νέες ιδέες και θεματικές που προκύπτουν μέσα από αυτήν την διαδικασία. Ένα τρίτο μέρος αφορά τον αρχικό προγραμματισμό, την οργάνωση της δουλειάς, τη συγκρότηση των εξατομικευμένων ερωτηματολογίων και την αναζήτηση νέων πληροφορητών, η οποία εκτός των άλλων πραγματοποιείται και με την παροχή στοιχείων από τα σχετικά Αρχεία στα οποία εργάζονται παράλληλα οι ερευνητές.

            Όσον αφορά τα ερωτηματολόγια, αυτά εξατομικεύονται με βάση ένα αρχικό πρότυπο που έχει συγκροτηθεί από τους ερευνητές και το οποίο παρατίθεται σε συνοπτική μορφή παρακάτω:

Οδηγός συνέντευξης

Α Ενότητα

·         Βιογραφικά στοιχεία

·         Μνήμες και αφηγήσεις της οικογένειας

Β Ενότητα

·         Προσωπική ιστορία του πληροφορητή/δικές του μνήμες

·         Γονείς/οικογένεια

·         Παιδικά χρόνια – Εκπαίδευση (γειτονιά, φίλοι, σχολείο)

·         Ενήλικη ζωή (εργασία, γάμος, παιδιά κλπ.)

Γ Ενότητα

·         Η ζωή στην πόλη

·         Σημαντικά ιστορικά γεγονότα

·         Συμπεράσματα

Πιο συγκεκριμένα, η πρώτη ενότητα περιλαμβάνει ερωτήσεις σχετικά με τα ατομικά στοιχεία του πληροφορητή και της οικογένειάς του, το επάγγελμα, τον τόπο καταγωγής, την εγκατάσταση της οικογένειας στον Πειραιά, τη συνοικία στην οποία διαμένει κι αυτές στις οποίες διέμενε στο παρελθόν, καθώς επίσης και ερωτήσεις που έχουν να κάνουν με τις αφηγήσεις των γονέων του: η ζωή πριν την προσφυγιά, οι ιστορίες των παππούδων, η μικρασιατική καταστροφή και η έξοδος, οι γνώσεις για την Ελλάδα και το περιβάλλον που συνάντησαν εκεί, οι συνθήκες και τα μέσα ταξιδιού, η εμπειρία του πολέμου, η επικοινωνία με ανθρώπους που είχαν μείνει πίσω, η υποδοχή και εγκατάσταση στην Ελλάδα, τα δίκτυα των ανθρώπων που τους συνέδραμαν σε αυτήν την διαδικασία, η αντιμετώπιση των γηγενών, οι συνθήκες εγκατάστασης, η οικογενειακή ζωή, την πολιτική τοποθέτηση, τα ήθη και έθιμα, τα συναισθήματα και οι σκέψεις τους όταν πρωτοήρθαν στην Ελλάδα.

            Η δεύτερη ενότητα αφορά α) αναμνήσεις του πληροφορητή από τους γονείς του, συγγενείς σημαντικούς για την οικογένεια, το σπίτι στο οποίο ζούσαν (αναλυτικές περιγραφές), τις γιορτές και τον τρόπο με τον οποίον περνούσαν τον ελεύθερο χρόνο τους, τα καθημερινά γεύματα, τις τακτικές συνήθειες της οικογένειας, την κατανομή των εργασιών, την οικονομική κατάσταση, τις πρακτικές που ακολουθούσαν στην αρρώστια, τις εικόνες των παιδικών χρόνων, τους γείτονες και τους φίλους, το σχολείο, τα παιχνίδια, τις σχέσεις των δύο φύλων, το διάβασμα, τη θρησκευτική ζωή, τα καλοκαίρια, τις ενδεχόμενες σπουδές μετά το τέλος της σχολικής εκπαίδευσης και β) την ενήλικη ζωή, τις δουλειά, τις σχέσεις με τους εργοδότες και τους συναδέλφους, τα μέσα μεταφοράς, τις προσδοκίες για το μέλλον, τη γνωριμία με τον/την σύζυγο, τις σχέσεις των οικογενειών, τον τρόπο που στήσανε το σπιτικό τους, τους οικογενειακούς ρόλους, τα παιδιά, την επικοινωνία μαζί τους και την εκπαίδευσή τους, τη σχέση τους με την προσφυγική καταγωγή της οικογένειας.

            Η τρίτη ενότητα αφενός εστιάζει στην ζωή στην πόλη: περιοχή διαμονής, περιγραφή του σπιτιού, ιδιοκτησία, τρόποι κάλυψης καθημερινών αναγκών, περιγραφή της γειτονιάς, σύνθεση του πληθυσμού, διαπροσωπικές σχέσεις, αντιθέσεις, τύπος κτηρίων, επαγγελματικοί χώροι, δρόμοι και ελεύθεροι χώροι, πολιτική δράση, εκκλησίες, διασκέδαση, στέκια, δημόσιες εκδηλώσεις, αθλητικοί σύλλογοι, προσωπικότητες, σχέση συνοικίας με το κέντρο του Πειραιά, προμήθεια αγαθών, διατροφή, προβλήματα στην καθημερινότητα. Αφετέρου στην ανάμνηση σημαντικών ιστορικών γεγονότων: Δικτατορία Μεταξά, Πόλεμος, Κατοχή και Αντίσταση, Απελευθέρωση, Δεκεμβριανά και Εμφύλιος, Μεταπολεμική Ελλάδα, Δικτατορία '67, Μεταπολίτευση, σημαντικά γεγονότα της τοπικής ιστορίας.

            Τέλος, η συνέντευξη καταλήγει με την αναζήτηση πληροφοριών σχετικά με τον τρόπο που ο πληροφορητής περιγράφει τον εαυτό, τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους για όσα έζησε, τις καλύτερες και τις χειρότερες κατ’ αυτόν/ην στιγμές, την παρακαταθήκη που θα ήθελε να αφήσει στις επόμενες γενιές.

Τα παραπάνω αποτελούν έναν οδηγό ο οποίες εξειδικεύεται σε κάθε συνεντευξιαζόμενο ανάλογα με τις πληροφορίες που έχουν αντληθεί από τις διερευνητικές επαφές που προηγούνται της συνέντευξης –μια διαδικασία εξίσου σημαντική, όχι μόνον όσον αφορά τις απαραίτητες γνώσεις για τον πληροφορητή, αλλά επίσης για την εξοικείωση και τη δημιουργία ενός κλίματος εμπιστοσύνης μεταξύ των δύο μερών. Στη συνέχεια, περιγράφεται πιο αναλυτικά η δραστηριότητα των τριών ομάδων προφορικής ιστορίας ανά περιοχή.